A - Giải Thích Cổ Điển
1) Toàn quẻ :
- Vật lý không thể dừng mãi, tất có lúc tiến. Vậy sau quẻ Cấn là quẻ Tiệm (tiến lên dần dần).
- Theo tượng quẻ, trên Tốn dưới Cấn là trên núi có cây lớn lên dần dần.
- Theo thể quẻ bốn hào ở giữa (Nhị,Tam, Tứ, Ngũ) đều đắc chính, tiến lên mà được chính vị như thế là có thể yên được nước.
- Theo đức quẻ, ngoại quái Tốn (khiêm cung), nội quái Cấn (an tịnh), như vậy an tịnh tiến mà không táo cấp.
2) Từng hào :
Sơ Lục : tài hèn, ví như chim hồng chỉ mới đến được bến nước, tiến rất chậm. Bị người chê bai, nhưng không sao, tài hèn như Sơ mà tiến chậm như thế là đúng với đạo Tiệm. (Ví dụ những thế hệ buổi đầu Pháp thuộc, mới chỉ học đọc chữ Pháp vì nhu cầu sinh kế, đến những thế hệ sau mới khảo cứu văn chương, khoa học, kỹ thuật, kinh tế, v.v. của Tây phương).
Lục Nhị : đắc trung đắc chính, trên ứng với Cửu ngũ, ví như chim hồng đã đậu được trên hòn đá lớn, ăn uống thảnh thơ, nhưng không làm gì cả, chỉ ăn no. (ví dụ những tay trí thức hoặc điền chủ dưới thời Pháp thuộc, đã tiến bộ nhiều nhưng chỉ vinh thân phì gia, không làm lợi ích cho dân).
Cửu Tam : ở trên hạ quái, ví như chim hồng đã đến đất bằng. Trên không ứng với Cửu Thượng, muốn kết hợp với Lục Tứ nhưng Tứ bất trung, kết hợp như thế là xấu. Muốn tự cứu, Tam phải bỏ tà theo chính. (Ví dụ Nguyễn Thân, Hoàng Cao Khải, vội tiến mau đến phú quý, nhưng hại dân hại nước).
Lục Tứ : âm nhu lại ở trên Cửu Tam không phải là chỗ an ổn, ví như chim hồng đậu lên cây cao, có thể ngã. (Ví dụ phong trào Văn Thân quá bồng bột, không theo đạo tiệm tiến, nên bị nguy).
Cửu Ngũ : chính ứng với Lục Nhị, nhưng bị Tam ngăn Nhị, và Tứ ngăn đón Ngũ. Tuy vậy Tam, Tứ là tiểu nhân, không địch nổi với Nhị, Ngũ, nên cuối cùng Ngũ thắng, Cát. (Ví dụ công tử Trùng Nhĩ, bị bọn quyền thần nước Tấn ngăn cản mãi, sau cùng cũng phục quốc được sau bao năm tiệm tiến ở ngoại quốc, khiến tất cả các chư hầu phải khen ngợi tài đức).
Thượng Cửu : ở trên cùng quẻ Tiệm, ví như chim hồng bay tới đường mây, có thể dừng lại, nhưng lông cánh có thể dùng để biểu dương sức mạnh vô cùng. Dụ cho bậc siêu nhân ra ngoài vòng cương tỏa của danh lợi, còn đem minh triết dậy dân, (Ví dụ Trần Nhân Tông, tổ sư phái Trúc Lâm).
B - Nhận Xét Bổ Túc.
1) Ý nghĩa quẻ Tiệm :
Lời giải thích cổ điển có thể được bổ túc như sau: Tiến vững vàng như núi (hạ quái Cấn) có giá trị hơn bồng bột hấp tấp như gió (thượng quái Tốn). Vậy quẻ này ứng vào tình thế, sau một thời gian bị ngừng, lại có thể tiến lên một cách từ từ. Đó là trường hợp nền kinh tế hết récession lại expansion, hoặc một người bệnh sau khi bị nằm liệt giường một thời gian lại đứng lên đi lại được, hoặc một gia cảnh vợ chồng bất hòa vì hiểu lầm nhau, đến khi sự hiểu lầm được giải tỏa lại vui vẻ với nhau, v . v .
2) Bài học :
Thấy thời cơ thuận lợi trở lại, chớ vội tiến hấp tấp, phải xử dụng cả đức tính khoan hòa của Tốn và đức tính trầm tĩnh của Cãn.
Nghĩa là :
- không hám lợi nhỏ trước mắt mà nên nghĩ đến kế trường cửu;
- đặt kế hoạch chắc chắn, tiến từng bước vững chắc.
Trên kia đã có trình bầy vài trường hợp áp dụng triết lý quẻ Tiệm, nhưng có lẽ trường hợp điển hình nhất là bành trướng các đảng phái chính trị. Kết nạp đảng viên cho thật nhiều thật nhanh, chú trọng đến lượng nhiều hơn phẩm, sẽ đi đến thất bại chua cay, vì sẽ có những tên sẵn sàng phản bội vì tư lợi, hoặc không chịu nổi những tra tấn của bạo quyền mà phun ra những bí mật của đảng. Việt Nam Quốc Dân Đảng dưới thời Pháp thuộc và phong trào kháng chiến ở Pháp dưới thời Đức chiếm đóng, là những tấm gương tầy liếp.
